Not: Bu yazıda kastedilen radye temel sistemi, kirişsiz radye temeldir.
Kazı, gerekiyorsa zemin iyileştirme ve grobeton imalatları tamamlandıktan sonra radye temelimizin kalıp imalatına başlayabiliriz.
Burada yapılacak olan radye temel kalıp imalatlarından, ampatman kalıbı olarak bahsedeceğiz. Öncelikle radye temellerde ampatman nedir, nasıl yapılır, ne işe yarar bunu açıklayalım.
Ampatman nedir? Aslında ampatman denilince akla tekil veya sürekli temeller gelebilir. Tekil temellerde, sömellerin üzerine eğimli (kalıp işçiliği zordur ve pek tercih edilmez) veya düz şekilde imalatı yapılarak, kolondan gelen yükün uniform şekilde yayılmasını sağlar. Sürekli temellerde de aynı işlevi görür. “Temeller ve Temel Çeşitleri” isimli yazımızdan bunu daha iyi anlayabilirsiniz. Sürekli temel kirişlerinin kolon başlarındaki çıkıntılara ampatman veya temel pabucu denir. Radye temellerdeki temel pabuçlarına da genel itibariyle ampatman denir.
Radye temellerde ampatman, temel plağının veya kirişinin konsol olarak imal edildiği kısımlardır. İnşaat ağzında bunlardan ampatman diye bahsedilir. Ampatman dediğimiz bu çıkıntılar, radye temel alanı ile binanın oturum alanı arasındaki farktan meydana gelen çıkıntılardır. Ampatman temel ilişkisi bundan ibarettir. Çünkü; radye temellerin alanı binanın oturum alanından fazla olmalıdır. Kolon ve perdelerin olduğu bölgelerde moment, eksenel kuvvet gibi değerler yüksek olur. Bu sebeple temeller bina çevresindeki (kenarlardaki) kolon veya perdelerden belirli bir mesafede geniş yapılır. Yani temelimizin sınırları, kolonlar veya perdeler ile aynı düşey hizada değil de hesaplanan ölçülere göre daha geniş olur. Böylece zemin gerilmesinin üniform olması sağlanır.
Radye Temellerde Ampatman Olarak Anılan Konsollar
Ampatman ölçüleri temelin her tarafında aynı olmayabilir. Kolonlara gelen eksenel yükler gibi etkiler fazla ise o bölgelerde ampatman genişliği fazla, diğer bölgelerde daha az olabilir. Amaç kolonların veya perdelerin olduğu bölgelerde, yükün taşıyıcı eleman çevresine uniform olarak aktarılmasıdır. Zaten yüksek moment değerlerinden dolayı kolonların veya perdelerin etrafını kapsayacak şekilde ilave donatılar, çok nadir olsa ve tercih edilmese de zımbalama donatıları (kirişsiz temel plakları ve kirişsiz döşemelerde) gibi donatılar bu bölgelere atılır. Konu ile ilgili daha ayrıntılı bilgiye “Kirişsiz Radye Temel Donatı İmalatı” isimli yazımızdan erişebilirsiniz.
Bir diğer neden ise zemin özellikleridir. Bina oturum alanımız belli olsa bile temel oturum alanı için ayrı hesaplar yapılır. Temele gelen kuvvetlerden dolayı temelin altında oluşacak gerilme, zeminin taşıyabileceği gerilmeyi aşıyorsa temel alanı arttırılır. Temel alanının arttırılması alternatiflerden birisidir. Yani temel plağı konsol yapılarak, temel alanı arttırılır ve zemin gerilmesi düşürülür. Temel alanımız ne kadar geniş olursa (dolayısıyla ampatmanlarımız da o kadar geniş olacaktır) binadan temele ve temelden zemine aktarılan yüklerin etkisi o kadar azalacaktır. Çünkü binamızdan gelecek olan yükün temelden zemine aktarımında daha büyük bir alan kullanılacak ve aynı yükü zeminde birim alana gelen yük azalacağından daha az etkileyecek şekilde dağıtacaktır.Yani temelden zemine etkiyen kuvvetler temel alanı kadar zemine yayılmış olacaktır. Örneğin; 1 tonluk yükü 10 m² alandan zemine aktarmakla, yine 1 tonluk yükü 20 m²’lik bir alandan zemine aktarmak gibi. Tabi temel boyutlandırmasının, temel sistemi belirlenmesinin, temel hesaplarının vs. birçok etkenleri, detayları, hesapları vardır. Burada sadece basit bir şekilde ampatman mantığından bahsetmiş olduk.
Radye Temel Planı ve Radye Temel Kesitleri – Sarı çizgiler radye temelin sınırlarını gösteriyor. Ampatman kalıbı bu sınırlarda belirtildiği gibi çakılacaktır. Radye temel kalıbı ve radye temel planı olarak da duyabilirsiniz. Ampatman dediğimiz kısım kenarlardaki kolon ve perdeler ile radye temel sınırları arasında kalan kısımdır.
Radye Temel Kalıp Planı – Sarı çizgiler radye temelin sınırlarını gösteriyor. Ampatman kalıbı bu sınırlarda belirtildiği gibi çakılacaktır. Kademeli ve birleşik radye temel örneğidir.
Kademeli ve birleşik temellerin kazı ve grobeton imalatlarına ilgili yazılarımızda değinmiştik. Kalıp imalatları ise her bir kısımda ayrı ayrı yapılabilir. Her bir kademenin radye temel yan kalıpları çakıldıktan sonra, yalıtım imalatları temel bohçalamasıyla ilgili yazımızda anlattığımız gibi yapılır ve sonrasında temel demir imalatına geçilir. En alt kademede bulunan kısmın (temelin) betonu döküldükten sonra bir üst kademedeki bölümün demir imalatı tamamlanacak ve alt kademedeki betonun üzerine kademe bölgesinde bulunan ve temellerin birleşimini sağlayan (temelleri bağlayan kademe bölgesi) kısmın kalıbı çakılarak beton dökümü gerçekleştirilecektir. Bu kısımla ilgili ayrıntılı anlatımı “Kirişsiz Radye Temel Donatı İmalatı” isimli yazımızdan bulabilirsiniz. Ayrıca yazımızın devamında bununla ilgili örnek mevcuttur.
Projemizde rakam ve harflerden oluşan ve birbirleri arasındaki mesafelerin verildiği çizgiler akslarımızdır. Projede yani temel planında verilen ölçülere göre radye temel köşe noktaları, sınırları belirlenir. Noktaları belirlemek için harita teknik elemanlarından faydalanılır. Daha sonra projede verilen ölçülere göre bu noktalar arası mesafeler (yani aks aralıkları, köşe noktaları vs.) ölçülerek kontrol edilmelidir. Bu konularla ilgili diğer yazılarımızda daha ayrıntılı bilgiler bulabilirsiniz.
Grobeton üzerinde ampatmanımızın sınırlarını belirledikten sonra (“Grobeton Dökümü” adlı yazımızda nokta belirleme, ipe alma, aplikasyon gibi konulara değinmiştik.) 5×5 veya 10 × 10 keresteler kullanılarak, radye temel sınırları belirlenir ve temel inşaatına başlanmış olunur. Daha sonra çakılan aksların iç tarafına plywood geleceğinden plywood kalınlığını hesaba katmayı unutmamalıyız. Genelde verilen noktalar ve belirleyeğimiz sınırlar beton dış yüzünü verir. Tabi bu sizin çalışma sisteminize göre de değişebilir.
Grobetona köşe noktasını belirten bir çivi çakılmış ve spreyle işaretlenmiş
Temel sınırları belirlenmiş ve akslar dönülmüş
Akslar çakıldıktan sonra ampatman yani radye temel kalıpları çakılmaya başlanmış
Çakılan akslar ayrıca plwoodu tutturmak ve kalıba destek sağlamak için kullanılan bir elemandır. Bu elemanlara destek kirişi diyebiliriz. Kalıplara destek sağlamak için aynı şekilde plywoodların üst tarafından da destek kirişi çakılır.
Kalıp Destek Kirişleri
Bu destek kirişleri plywoodları bir arada tutmaya ve beton dökülürken kalıba gelecek olan yükün diğer destek elemanlarına aktarılmasını sağlar. Destek kirişlerine alttan ve üstten aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi destek elemanları çakılır. Bu elemanlar birbirlerine ve zemine çivi vs. ile sabitlenmelidir.
Destek Elemanlarının Çakılması
Tabi burada bahsettiğimiz radye temellerin yükseklikleri çok fazla değil ve kalıba gelen yük de çok fazla değil; bu yüzden daha büyük temellerde aynı mantıkla ancak daha büyük ve daha fazla elemanlarla kalıp sistemi kurulur. Ve gerektiği takdirde ekstra önlemler alınır.
Bu tarz temel kalıplarında illa ki sistem bu şekilde olacak diye bir şey de yoktur. Amaç beton dökülürken kalıba gelen yükü desteklemektir. Nasıl yapacağınız ise sizlere kalmış.
Radye Temel Kalıp Sistemi
Örnek – Çelik dikmeler ile desteklenen radye temel kalıbı;
Kalıp ile kazı alanının yanal zeminleri (toprağa) arasına destek konularak kalıpların desteklenmesi
Kalıpları, destek elemanlarını birbirlerine bağlayarak alınan önlem
Radye Temel Kalıp Örneği
Görüldüğü üzere yüksek temellerde kalıp sistemi aynı mantıklaancak daha fazla eleman ile desteklenmiş. Yukarıda bahsettiğimiz destek kiriş elemanları hem enine hem boyuna olarak çakılmış. Böylece yan yana gelen kalıpların dışında üst üste gelen kalıplar da birbirlerine bağlanmış ve desteklenmiş. Aşağıda ve yukarıda bulunan destek elemanları bu kirişlere çakılmış ve zemine sabitlenmiş. (Grobeton üzerine çakılarak sabitlenen tahtaların üzerine destek elemanları çakılmış.)
Birleşik ve Kademeli Radye Temel Örneği
Daha sonra ekstra bir önlem olarak zemine sabit olan bu destek elemanlarının, gördüğünüz gibi grobetonun hemen üzerinde yatay ve uzun bir keresteyle hepsi birbilerine bağlanmış. Böylece gelen yükten dolayı destek elemanlarından birinin yetersiz kalması durumunda hareket etmek isteyecek olan eleman edemeyecektir. Çünkü hareket edebilmesi için diğer elemanlarında hareket edebilmesi gerekir. Böylece bu elemanlar birbirlerine bağlanarak yetersiz kalan destek elemanları varsa diğer destek elemanlarınca kuvvetlendirilmiş oluyor ve o elemanın hareketine izin vermiyor.
Dikkat edilirse kalıbın en altına daha sık, üst taraflarına daha seyrek aralıklarda destek kirişi konulmuş. Kalıbın uğrayacağı en fazla yük en altta olacağından ve yukarı doğru daha az yüke maruz kalacağından dolayı bu şekilde imalat yapılır. Ayrıca yetersiz olan kalıp sistemlerinde nasıl tahta suyun üzerinde yüzüyorsa, yetersiz desteklenmeyen kalıp da betonun verdiği kaldırma kuvvetiyle havalanabilir. Böyle kötü bir durumla karşılaşmamak için kalıbı yeterince sağlam kurmak ve fazladan önlemler almak her zaman daha sağlıklıdır ve daha az risk taşır.
Bu yüzden yapacağımız işlerde hesabımızı; her türlü olabilecek durumu, yapılabilecek işçilik hatalarını, art niyetli kimseleri, hava şartlarını, dış etkenleri, oluşabilecek arızaları vb. göz önüne alarak yapmalıyız. Gerekli kontrolleri sağlamalı, önlemleri almalıyız.
Konu ile ilgili faydalı olabilecek kaynaklar:
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’nın hazırlamış olduğu güzel bir kaynak.
Milli Eğitim Bakanlığı’nın hazırlamış olduğu konusu “Kalıp Yapma” olan bir kaynak.
Milli Eğitim Bakanlığı’nın hazırlamış olduğu konusu “Kalıp Yapma” olan bir kaynak.
Güzel bir örnek vereyim gözünüzde gözlük sadece camdan bakmakla yükümlü olduğu teoriden yola çıkarak bir birine sahip olan müşteri mi gerçek olan
Faydalı bilgiler için çok teşekkürler.